Türkiye’de ve Dünyada İlaç Sektörü ve İlgili Politikalar
Onur Serhat GÜNAN
İÇİNDEKİLER
1.GİRİŞ
2.TÜRKİYE’DE VE DÜNYADA İLAÇ SEKTÖRÜNE GENEL BAKIŞ
3.DÜNYADA İLAÇ ÜRETİMİ VE TÜKETİMİ
4.TÜRKİYE’DE İLAÇ ÜRETİMİ VE TÜKETİMİ
5.DÜNYADA İLAÇ TİCARETİ
6.TÜRKİYE’NİN DIŞ TİCARETİ
6.1İhracat
6.2İthalat
7.SEKTÖRDE GATT, DTÖ, AB’ NİN ETKİSİİLE PATENT VE JENERİKİLAÇLAR
7.1Tanımlar
7.1.1Doha Declaration – Doha Deklarasyonu
7.1.2GATT (General Agreement on Tariffs and Trade – Tarifeler ve Ticaret Genel Anlaşması)
7.1.3Generic – Jenerik
7.2İlaçta Patent
7.3Türkiye’ninklinikaraştırmalardan aldığı pay
7.4Jenerikilaçsanayiinde gelişmeler
7.5Son Yıllarda Türkiye’de Yapılan Sektör Düzenlemeleri
8.DÜNYADA VE TÜRKİYEDE İLAÇ SANAYİNİN GELECEĞİNE YÖNELİK BEKLENTİLER
8.1İlaçsanayinde inovasyonveAr-Ge’nin önemi
9.DEĞERLENDİRMELER VE SONUÇ
9.1Sonuç
Kaynakça
1.GİRİŞ
Sağlık,gerekbireylergerekseülkeleriçin korunupgüvencealtınaalınmasıgerekenen önemliihtiyaçtır.“Sosyal Devlet”ilkesi çerçevesindedevletlerbireylerinbedenveruh sağlığınıteminetmekvekorumaküzeregerekli işlevselvehukuksaldüzenlemeleriyapmak durumundadırlar.Ülkemizde2005yılıve sonrasındaSosyalGüvenlikalanındahayata geçirilenreformlarlasağlıkhizmetlerinin kapsamıgenişlemiş,büyükölçüdekamu finansmanıilesağlanansağlıkhizmetlerinde bellibirstandardizasyonsağlanmayaçalışılmış, sağlıkhizmetlerininherkeseeşitkoşullarda sunulmasıyönündeönemliadımlaratılmıştır. Sağlıkharcamalarınınçokönemlipayınıilaç harcamalarıoluşturmaktadır.Bütüngelişmişve gelişmekteolanülkelerdekigibiTürkiye’dede üretilenvesatışasunulanilaçlarınenbüyük alıcısıdevlet’tir.
Türkiye’dekişibaşınadüşenilaçharcamasıhalen OECDülkeleriiçindeoldukçadüşükolmasına rağmengelecekyıllardakişibaşınadüşenilaç harcamalarındaartışbeklenmektedir.Ülkemizde ortalamainsanömrühâlihazırdaAvrupaBirliği (AB)ülkeleriningerisindeolsa da,sağlık alanındakihizmetleringeliştirilmesi,refah düzeyininartmasıileartışgöstermektedir.Ayrıca sonyıllardanüfustaazalmaeğilimlerigörülmesi dahayaşlıbirnüfusyapısınadönüşümeyol açacaktır.Yükselenyaşortalamasısonucuartan sağlıkhizmetleriihtiyacıiledahafazlailaç tüketimivedolayısıylatalebisöz konusu olacaktır.
Türkiye’deilaçsektörününgelişimiCumhuriyet öncesindebaşlamıştır.İlkeczane1757yılında İstanbul’daaçılmıştır.İlkilaçfabrikası1900 yılındakurulmuştur.Cumhuriyetdöneminde,26 Mayıs1928tarihli898sayılıResmiGazete’de yayımlanmışolan1262sayılı“İspençiyari ve TıbbiMüstahzarlarKanunu”halenyürürlükte bulunanveilaçsektörününtemeldüzenlemesi olanKanun’dur.1954yılındaçıkarılanYabancı SermayeyiTeşvikKanunuileilaçsektöründeki yabancıyatırımlarındaTürkiye’yegelmesi mümkünolmuştur.Türkiye’deilaçsektöründe hâlihazırdayaklaşık300firmafaaliyet göstermektedir.Bunlardan53tanesininüretim tesisibulunmaktadır. Türkiye’desonbeşyıldailaçsektöründeözellikle fiyatlandırmaveSosyalGüvenlikalanındaçok önemlivegeçmişenazarançokdahayoğun mevzuatdeğişikliklerimeydanagelmişvebu değişikliklersektörüönemliölçüdeetkilemiştir. Sonbeşyıldailaçsektörüileilgilimalimevzuatta önemarzedenbellibaşlıdüzenlemelertarihleri itibariylebirsonrakisayfadayeralantabloda özetlenmiştir.
2005yılındatümKamuhastaneleriSağlık Bakanlığı’nabağlanmışveDevletilaç ödemelerindetekalıcıhalinegelmiştir.2006 yılındaSSK,EmekliSandığıveBağ-Kurtekçatı altındabirleştirilmişve5510sayılıSosyal SigortalarveGenelSağlıkSigortasıKanunuile berabersosyalgüvenlikalanındaönemli değişiklikleryapılmıştır.Sonyıllardaözelsağlık sektöründehastaneyatırımlarınındaartması sağlıkhizmetlerinevedolayısıylailacaolan talebinartışınaişaretetmektedir.
İlacayönelikiçtalepsosyo-ekonomikve demografik gelişmelerveSosyalGüvenlik alanındakireformlar sonucundagiderek artmaklabirlikteTürkiye’deilaçsanayinin gelişimihenüzistenendüzeydedeğildir.Türkiye, Çin,Hindistan,Rusya,Brezilya,Meksikave GüneyKoreileberaberilaçsektöründe gelişmekteolanyediülkedenbiriolarak sayılmaktadır.BuülkelerarasındanözellikleÇin veHindistan’ınilaçsanayiyatırımlarını çekebilmekvebuyatırımlarıartırmakiçinbüyük çabalargösterdiğibilinmektedir.
Ar-Ge,üretimveihracataçısındanABDvebelli başlıABüyesiülkelerdeki(İrlanda,İngiltere, Fransa,Almanya)gelişmişlikseviyesinevarmak içinTürkiye’dedearaştırmacıveyenilikçiilaç sektörününgelişimivebununiçindesteklenmesi büyükönemtaşımaktadır.Buhedefevarmada önemarzedenanakonularşubaşlıklaraltında özetlenebilir:
a) Fikrimülkiyethaklarınınkorunması(patent koruması,verimünhasıriyeti)
b) Ruhsatlandırma
c) Fiyatlandırmavegeriödeme
d) Yatırımların(ÜretimveAraştırma& Geliştirme)desteklenmesi
İlaçsanayi,yüksekkatmadeğeryaratan, araştırmavegeliştirme(Ar-Ge)faaliyetlerine, yenibuluşlaradayalıolansanayilerinbaşında gelmektedir.NitekimenfazlaAr-Geharcaması yapılansektör,ilaçsektörüdür.Keza,yenilikçi ilaçsanayialanındacironun%16’sı,Ar-Ge faaliyetlerineharcanmaktadır.Ar-Gefaaliyetleri, genelolarakyenibirmolekülünkeşfineyönelik temelaraştırmafaaliyetleriileklinikaraştırma faaliyetlerişeklindeyürütülmektedir.Türkiye’de aslındaAr-Gefaaliyetleriiçin yeterlibiraltyapı mevcuttur.Yenibuluşlarıdestekleyici politikalarla,ÜniversitelerileSanayiarasında işbirliğiyapılarak,buişbirlikleriDevlettarafından yapılandüzenlemelerleteşvikedilerek üniversitelerimizdeki bilimadamlarımız veülkemizingençvedonanımlıbeyin gücüylebualandamucizeleryaratılması mümkündür.
Ayrıca,ilaçsanayiileilgilidüzenlemelerdeAB standartlarınauyumveşeffaflıksağlanması ivmeyihızlandıracaktır. İlaçsanayineyönelik işlemlerleilgiliverilernekadarfazlamevcut bulunurvebuverilerilgilitaraflarınerişiminene kadaraçıktutulursaşeffaflıkvedolayısıyla bilgilendirmedüzeyiartacak,budasektörün gelişiminepozitifkatkısağlayacaktır. Ruhsatlandırma,fiyatlandırmavegeriödeme konularındaalınankararlarınşeffafkriterlere dayandırılmasısektörünileriyigörmesini sağlayacakvedolayısıylagelişmeyiteşvik edecektir.Nitekimruhsatlandırma, fiyatlandırmavegeriödemesüreçlerinde Türkiye’desonyıllardayapılandüzenlemeler,AB ileuyumuhedeflemektedir.İşlemsüreleriileilgili olaraktamuyumsağlandığızamanbüyük ilerlemekaydedilmişolacaktır.
İlaçsanayindeesaskatmadeğerinAr-ge faaliyetleriveyenibuluşlarlayaratıldığıdikkate alınırsaaraştırmacıilaçfirmalarıilesonyıllarda özellikle“biyoteknoloji”alanındafaaliyet gösterenfirmalarınenönemlivarlıkları patent, know-howgibigayrimaddivarlıklardır. Dolayısıyla,buvarlıkların FikriMülkiyetHaklarını düzenleyenetkinbirmevzuatlakorunuyor olmasıbuyenilikçifirmalariçinbüyükönemarz etmektedir.Öteyandan,bufaaliyetlerin mali/vergiselteşviklerledesteklenmesibualanda yatırımlarınülkemizeçekilmesindeçokönemli roloynamaktadır.
1Nisan2008’deyürürlüğegirerek31Aralık 2023tarihinekadaruygulanacakolan5746 sayılı“Ar-GeFaaliyetlerininDesteklenmesi HakkındakiKanun”,bubakımdanönemlibir adımteşkiletmiştir.Ancak,ilaçsektöründeAr– Geçalışmalarıgenelde50’dençokdahaaz sayıdaaraştırmacıileyürütülmektedir.İlaç SanayindekiAr-geçalışmalarınınözellikleri dikkatealınarakbusektöreözgüşartlarauygun olanşartlaraltındaAr-geteşviklerisağlamakçok büyükfaydalarsağlayabilir.
Hemilaçüretimiveihracatı,hemdeilaçAr-ge faaliyetleriaçısındansonyıllarda İrlandave Singapur,rekabetçidüzenlemelerlearaştırmacı veyenilikçiilaçpiyasasındaeniyiörnek durumundabulunanikiülkeolarakbüyükdikkat çekmektedir.Herikiülkedeilaçsektörünü “stratejiksektör”olarakgörüpyaptıkları düzenlemelervepratiktekietkinuygulamalarıyla ihracatlarınıkaydadeğerbiçimdearttırmışlardır. ÇinveHindistandabuyoldailerlemektedir.
2.TÜRKİYE’DE VE DÜNYADA İLAÇ SEKTÖRÜNE GENEL BAKIŞ
İlaçsanayiyarattığıyüksekkatmadeğer nedeniyledünyadakigözdesanayilerdenbiridir. İnsansağlığınayönelikbirsanayiolmasından ötürüayrıcastratejikönemihaizdir.Türkiye’de ilaçsanayininköklübirgeçmişibulunmaktadır. Cumhuriyetöncesimüstakileczanelerle başlayansüreç,Cumhuriyetlebirlikte1928 yılındayasalçerçeveyesahipolmuş,1940’lardan itibarendekurumsalsanayileşmesürecine girmiştir.Türkiye’yeilaçsanayindeilkyabancı yatırım1950’liyıllardagelmiştir.
GünümüzdeTürkiyedünyanınenönemli15ilaç pazarındanbiridir.8gelişmişülke(ABD, Japonya,Almanya,Fransa,İngiltere,İtalya, İspanya,Kanada)ilebirlikteanılan7gelişmekte olanpazardan(Çin,Hindistan,Rusya,Brezilya, Meksika,GüneyKore,Türkiye)birikabul edilmektedir.Pazarhacmi2008yılıitibariyle 10 milyardolarseviyesineulaşmıştır.
Türkiye’deilaçlarpiyasayaeczaneleraracılığıyla sunulmaktadır.Reçetelivereçetesizilaçların eczanelerdışındasatılmasınamevzuatizin vermemektedir.Hâlihazırdailaçarzıyaklaşık 23.000eczaneve500’eyakıneczadeposu tarafındansağlanmaktadır.Ülkemizde eczanelerinveeczacılarınilaçarzındahastaları doğruyönlendirmedeönemliişlevlerivardır. Eğitimdüzeyininyetersizliğivekendikendine tedaviyöntemlerininhenüzgelişmemişolduğu gözönünealındığındailaçlarıneczanelerden satılmasınınkamusağlığınakatkıları bulunmaktadır.
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
3.DÜNYADA İLAÇ ÜRETİMİ VE TÜKETİMİ
Dünyadailaçsanayisöz konusuolduğundaakla ilkAmerika BirleşikDevletleri (ABD)gelmektedir. Cirolarıitibarıyladünyanınöndegelen50 şirketinden22’sininmerkeziABD’dir.Toplam ilaçsatışlarınınyaklaşık%46’sıABD’de gerçekleşmektedir.Yeniilaçların%65’ipazarailk olarakABD’dençıkmaktadır.İlaçsanayinde Ar-Geharcamalarının%45’iABD’de yapılmaktadır.Birbaşkadeyişleyenilikçiilaçlara ilkAmerikan vatandaşlarıerişmektevekişibaşı enfazlailaçtüketimiyineABD’deyapılmaktadır. ABD,araştırmacıilaçsanayinindemerkezi konumundadır.
İlaçSanayindeABD’yiAvrupa veJaponya izlemektedir.Avrupa’daözellikleAlmanya, İngiltere,Fransa,İtalyaveİspanya,“beşönemli Pazar”olarakdeğerlendirilmektedir.İsviçreve İrlandaAr-Geveüretimitibariyleöneçıkan diğerülkelerdir.Dünyadakiilaçsatışlarının %31’i,Ar-Geharcamalarının%41’iAvrupa’da yapılmaktadır.Yeniilaçların%24’üilkolarak Avrupa’dapiyasayaçıkmaktadır.
DiğerbirgelişmişülkeJaponya,ABDve Avrupa’yıizlemektedir.Dünyadakiilaç satışlarının%9,4’ü,İlaçAr-Ge’sinin%13’ü Japonya’dayapılmakta,yeniilaçların%3,7’siilk Japonya’dapiyasayaçıkmaktadır.Japonya pazarınınbirözelliği,Japonfirmalarının hegemonyasındaolmasıvediğerülkelerden firmalarınJaponpazarınanüfuzetmedegüçlük çekmeleridir.HalböyleolmaklaberaberJapon ilaçsanayiyapılanAr-Geyatırımlarısayesinde yenilikçilikodaklıbirsanayiolmaözelliğini korumaktadır.
Dünyadailaçsanayininson20yılı incelendiğindeABD’ningidereköneçıktığı, buna karşılıközellikleAvrupa’nıngelişmelerin gerisindekaldığı dikkatiçekmektedir.ABD’nin rakiplerinigeridebıraktığınınentemel göstergelerindenbiriyenimolekülkeşiflerindeki ABDlehinegelişmedir.Aşağıdakitablolardanda görüleceğiüzere,henüz20yılöncesinekadar bualandabaşıAvrupaçekerken,2000’liyıllarda ABD,Avrupa’nın önünegeçmeyibaşarmıştır. ABD’ninilerlemesindeAr-Geyatırımlarınınve Ar-Ge’yeverilenöneminpayıyüksektir. GünümüzdeençokAr-GeyatırımıABD’de gerçekleşmektedir.AvrupahernekadarLizbon AjandasıylaAr-GeharcamalarınınGSMH’ya oranının2010’akadar%3’eçıkarılmasıgibi iddialıhedeflerortayakoymuşsada,henüzbu hedeflereulaşmaktanuzaktır.ABD’ninGayr-i SafiMilliHasılası(GSMH)’sınaoranlaAr-Ge’ye ayırdığıkaynak(%2,7),ABortalamasının (%1,84)üstündedir.Enyeniteknolojilerin kullanıldığı“Biyoteknoloji”alanındafarkdaha fazlagözeçarpmaktadır.AvrupaKomisyonu araştırmalarıbiyoteknolojialanındakipatentlerin %65’ininABD’de,%15’ininAvrupa’da, %12’sininJaponya’dakayıtlıolduğunuortaya koymaktadır. Üniversite– Sanayiişbirliğive etkileşimininAr-Ge’ningelişmesinderolü önemlidir.ABD,buişbirliğiveetkileşimi başarıylagerçekleştirmektedir.
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
İlaçsanayindeyapılanAr-Geyatırımlarıpahalıdır veuzunsürmektedir.Yenibirmolekülünilaca dönüşmesiyaklaşık10–15yılıbulmaktadırve toplamAr-Geharcaması1,3milyarDolara ulaşmaktadır.Dolayısıyla,ilaçfirmaları yatırımlarınınkarşılığınıilaçsatışlarıylaalmak istemektedirler.Böyleceeldeedilengelirledaha yenimolekülveilaçlariçinçalışmalar sürdürülebilmektedir.Halböyleoluncadaha fazlagelireldeedilenpazardaAr-Ge yatırımlarınısürdürerekbirnevikarşılıklılıksağlanmaktadır.TabiatıylaAr-Geiçinbilimsel altyapınınmevcudiyetivesanayidostu düzenlemelerinbulunmasıbirönkoşuldur. Avrupa’dasonyıllardagiderekyaygınlaşanfiyat kontrolleridahafazlaAr-Geyatırımı yapılmasını olumsuzyöndeetkilemektedir.
İlaçsanayi,Ar-Geharcamalarınınciroyaoranı itibariyle(%15,9)enfazlaAr-Geharcaması yapansektördür. Buitibarlayüksekkatma değerüretenyenilikçibirsektördür.Hemkatma değeryaratanniteliğihemdehalksağlığını korumakbakımındanstratejikönemihaiz olduğundanilaçsanayiyatırımlarınıçekmekiçin ülkelerarasındadaciddibirrekabet yaşanmaktadır.Enfazlakatmadeğeriüreten yenilikçiilaçsanayiniçekmekiçinyaşanan rekabette“sanayidostudüzenlemeler”temelbir roloynamaktadır.Bahsekonusanayidostu düzenlemelerdoğrudanAr-Ge’yeyönelik mevzuatıkapsadığıgibi,geliştirilenürünün ticarileştirilebilmesineyönelikruhsatlandırma, fiyatlandırma,ödemegibidahagenelvetemel niteliklimevzuatladayakındanbağlantılıdır.
4.TÜRKİYE’DE İLAÇ ÜRETİMİ VE TÜKETİMİ
TürkiyeİlaçSektöründeyaklaşık300firma faaliyetgöstermektedir.Bunlardan53’ünün üretimtesisimevcuttur.42adetyabancı sermayelifirmanın14’üüretimlerinikendi tesislerindeyapmaktadır. TürkiyeİlaçEndüstrisiçoközelüretimteknolojisi gerektirenürünler(biyoteknolojivb.)dışındaher türlüürünüDünyaSağlıkÖrgütü’nün“İyiİmalat Uygulamaları”kurallarına(“Good ManufacturingPractice”–“GMP”)uygun üretebilecekteknolojikdüzeyeulaşmıştır.
Türkiye’deilaçpazarıbüyümeyedevam etmektedir.2008yılıitibariyle Türkiyereçeteli ilaç pazarı12,1Milyar TLolmuştur.Burakam 2003yılındaise6,2Milyar TLkadardı. Dolayısıyla,2003-2008yıllarıarasındaTürkiye ilaçpazarıTLbazındayaklaşıkikikatartmış bulunmaktadır.Esasenbubüyümedünyadaki gelişmeleredeparaleldir.IMSverilerinegöre dünyailaçpazarıda2000-2008yıllarıarasında ikikatınıaşkınbüyümüşvetoplam365Milyar Dolardan,773MilyarDolaraçıkmıştır.Türkiye’de ilaçpazarınıngelişmesindenüfusartışıveilaca erişiminkolaylaşmasıroloynamaktadır.Öte yandan,Türkiyenüfusuoldukçagençtirvebir süredahabufırsatpenceresindenistifade edecektir.Dolayısıyla,ilaçihtiyacınınarttığı yaşlananülkeleregöreilaçharcamalarıdaha ölçülüartabilecektir.Yalnızdikkatedilmesi gerekenhusus,Türkiye’dekişibaşınadüşenilaç harcamasınınhalenOECDiçindeçokdüşük olduğudur.Türkiye’dekişibaşıilaçharcaması sadece140Dolarkadardır.Burakam,örneğin ABD’de680,İngiltere’de257,Fransa’da378, Almanya’da301Dolardır.Türkiyegeliştikçeilaç harcamasınındaherşeyerağmenartması beklenmelidir.Ancak,2008yılındabaşlayan küreselekonomikkrizden,hersanayiolduğu gibiilaçsanayideetkilenmiştir.NitekimIMS, Nisan2009’dayayımladığıbültende2009 yılındadünyailaçpazarındakibüyümenin%2,5- %3,5ilesınırlıkalacağını tahminetmektedir. OysakiEkim2008’detahminibüyüme%4,5- %5,5bandındaydı.Bunaparalelbiçimdekriz dönemiatlatılıncayakadarTürkiye’dekiharcama hızının yavaşlamasıdasürprizteşkil etmeyecektir.
Özelliklekriznedeniylekamunungelirlerinde azalmayaşanacağıdüşünülürse,hükümetSosyal GüvenlikKurumu’nunaçıklarınıvedolayısıyla ilaçharcamalarınısınırlamakisteyecektir. Nitekim,18Eylül2009tarihli27353sayılıResmi Gazete’deyayımlanan2009/15434 sayılı Kararnameile“Beşeriİlaçların FiyatlandırılmasınaDairKarar”da(2007/12325 sayılıKarar)yapılanbazıdeğişikliklersonucuilaç satışfiyatlarındaciddiindirimleryapılması gündemegelmiştir.Ancakortavadede Türkiye’nindearalarındayeraldığıgelişmekte olanilaçpazarında2013yılınakadarortalama %13-%16civarındabirbüyüme beklenmektedir.BubüyümedebaşıÇin çekmektedir.Halen5.büyükPazarolanÇin’in 2011itibariyleüçüncülüğeyükselmesi beklenmektedir.Gelişmişpazarlarınbüyüme hızınınise%1ile%4arasındakalacağıtahmin edilmektedir.Buverilergelişmekteolan ekonomilerinilaçsanayibakımındanönemine işaretetmektedir.Gelişmekteolanülkelerilaç sanayinedinamizmkazandıracaktır.Türkiye,öne çıkan7ülkedenbiridir.Ancakburadaönemli olan,pazarbüyürkenTürkiye’nin,ilaçsanayinin gelişmesindebilimselkatkılarıylayer edinebilmesinindesağlanmasıdır.
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Dünyadadailaçharcamalarınısınırlamaya yönelikçeşitliyöntemlerkullanılmaktadır. Buradaönemliolan,SanayiileHükümetin kullanılacakyöntemvebuyönteminayrıntıları üstündemutabakatsağlamalarıdır.Zira,ilaç harcamalarınısınırlamak,halkınilacaerişimini kısıtlamak,özellikle detedavilerdeçığıraçan yeniilaçlaraerişimigeciktirmeksonucunu doğurmamalıdır.BubakımdanHükümetile Sanayininelelevererekortakbirçözüm üretebilmelerigerekmektedir.Bulunacakçözüm mutlaka“şeffaflık”,“öngörülebilirlik”ve “sürdürülebilirlik”ilkelerinedayanmalıdır.Bu bağlamda,örneğinİrlanda’dasürdürülmekte olanbiruygulamaincelemeyedeğerdir. İrlanda’dafiyatvegeriödemeden sorumlu SağlıkveÇocukBakanlığı’nabağlıSağlık HizmetleriMüdürlüğüilesektörtemsilcilerinden oluşanİrlandaFarmasötikSağlıkHizmetleri Derneği(IPHA)4-5yıllıksürelerikapsayan anlaşmalaryapmaktaveHükümetinilaç alımlarınınçerçevesinibuyolla oluşturmaktadırlar.Buanlaşmalartüm ayrıntılarıylakamuyaduyurulmaktadır.Böylece hastalardahiltümtaraflariçinşeffafbiryapı oluşturulmakta,hemHükümethemSanayi önünügörebilmekteveortaya sürdürülebilirbirçerçeveçıkmaktadır.
Türkiye’ninsağlığaayırdığıkaynaklarıetkin kullanmasıgerekmektedir.Neticede hükümetlerinayırabileceğikaynaksınırlıdır.Bu bağlamda,Türkiye’ninreçetesizilaçpolitikalarını gözdengeçirebileceğiaklagelmektedir.Basit rahatsızlıklarıntedavisindeyararlanılanvekendi kendinitedavianlayışıçerçevesindedoktora gitmeksizinteminedilebilenreçetesizilaçların ücretlerigeneldedüşüktür.Türkiyeiçinnetbir rakambulunmamaklaberaberTürkiye’yeörnek
teşkiledebilecekPortekiz’deveyaYunanistan’da butürreçetesizilaçlarınkişibaşınaaylıktüketimi 2Eurocivarındadır. Bu türbirmeblağınpekçok hastatarafındankarşılanmasındafazlacabir ekonomikgüçlükbulunmamaktadır.Oysaki örneğinkansertürüveyakronikniteliktaşıyan hastalıklarlamücadeledekullanılanilaçlar oldukçapahalıdırvepekçokhastanınalım gücünüaşmaktadır. Buralardakamununimkanlarındanyanisağlık sigortasındanfaydalanmakzaruridir.Dolayısıyla, kamununimkanlarınınreçetesizilaçlara aktarılmakyerinebutürhayatiönemihaiz hastalıklarıntedavisindekullanılması düşünülmelidir.Avrupa Birliğiüyesiülkelerin büyükçoğunluğundaveABD’deuygulamada buyöndedir.IstanbulEkonomiDanışmanlık tarafındanyapılanbirçalışma,Türkiye’debu yolla1,8milyarTL’yeulaşanbirtasarruf yapılabileceğini,burakamındaörneğin 300.000memekanserivakasınınyıllıkteşhisve tedavimasraflarınaeşdeğerolduğunuortaya koymaktadır.Eczacılarbuuygulamadaönemli birişlevesahipolacaklardır.İlaçlarınsadece eczanelerdensatılmayadevamedilmesibu bakımdanönemlidir.Böylecehastalarkendi kendinitedavideyararlanacaklarıilaçları eczacılarınkatkılarıylabilinçlişekilde belirleyeceklerdir.
Turkiye’de kullanılan ilacların tedavi gruplarına gore dağılımına bakıldığında, karşımıza Batı Avrupa’dakinden farklı bir tablo ortaya cıkmaktadır. Türkiye’deTLbazındaençok harcamayapılanürüngrubu%14,9ile antibiyotiklerdir,bunu%12,9ilekalp-damar ilaçlarıizlemektedir.Antibiyotiklerinbukadar yaygınkullanımıolağandeğildir.Öteyandan, antibiyotiklerinpayının2003yılındanbuyana %19,9’dan%14,9’aazaldığıdagörülmektedir. Batı Avrupabirörnekteşkiledecekse,bu trendinsürmesibeklenir.
Dikkatçekicibirdiğerhusus,onkolojiilaçların payındakiartıştır.Çağımızınhastalığıkanserle mücadeledeönemliyertutanbuilaçgrubunun payı2003-2008yıllarıarasında%3,8’den %7,2’yeçıkarakneredeyseikikatınayakınbir artışgöstermiştir.Kanserlemücadelede etkinlikleriartanonkolojiilaçlarınıntoplamdaki payınındahadaartacağınıöngörmek mümkündür.
Türkiye,netbirilaçithalatçısıdır.İhracatise sanayininbüyüklüğüilekarşılaştırıldığındaoldukçamütevazirakamlardakalmaktadır.
Türkiye’ninönümüzdekidönemdeithalata bağımlılığınıazaltabilmesininveihracatını arttırabilmesininyolu,ilaçsanayininTürkiye’ye yapacağıyatırımlarıarttırmasındangeçmektedir. Buradaikitüryatırımdansöz etmek mümkündür.Bunlardanbirincisiklasikanlamda üretimedönükfabrikayatırımlarıdır.Burada uluslararasırekabetinkoşullarıdiğer sanayilerdenpekfarklıdeğildir.Arazi,işçilik, enerjimaliyetleri,vergiavantajları,maliteşvikler, lojistikunsurlar, işgücükalitesiyatırımyapılıp yapılamayacağını yapılamayacağını belirlemektedir.
İlaç sanayi pek çok lisans anlaşması çerçevesinde de olsa önemli miktar ve çeşitlilikle üretim ve ihracat imkanına sahip ve katma değeri yüksek olan sektörlerimizden biridir. İlaç sanayiimiz klasik farmasötik şekillerin tümünü üretebilecek ve kontrol edebilecek modern sistem ve ekipmana sahiptir. Ayrıca 1984 yılında yürürlüğe giren İyi Üretim Uygulamaları’nın (GMPGood Manufacturing Practices) gerektirdiği yatırımları yaparak teknolojik gelişimini hızlandırmış AB ülkeleri ile kıyaslanabilir bir teknolojik düzeye ulaşmıştır.
İlaç sektöründe 134 ( 85’i ilaç üreticisi 11’i hammadde üreticisi 38’i ithalatçı) firma faaliyet göstermektedir. Bu kuruluşlardan Sosyal Sigortalar Kurumu İlaç ve Tıbbi Malzeme Müessesesi ile Milli Savunma Bakanlığı Ordu İlaç Fabrikası kamu sektörüne diğerleri özel sektöre aittir. Sektörde 35 adet yabancı sermayeli firma bulunmakta olup bunlardan 8’i üreticidir. Diğerleri ilaçlarını fason üretimle ya da ithal ederek piyasaya vermektedir. İlaç hammaddesi üreten 11 adet firma mevcuttur. Bunlardan 10 tanesi özel sektör bir tanesi ise kamuya aittir. Özel sektördeki firmalardan 1 tanesi yabancı sermayelidir. Sektörde antibiyotikler ve analjezikler başta olmak üzere fermantasyon ekstraksiyon ve sentez yoluyla birçok ilaç etken maddesi üretilmektedir. İlaç üretiminde kullanılan hammaddelerin yaklaşık % 80’i ithalatla sağlanmaktadır. 1965’ten bu yana ilaç hammaddesi üretimi yapılan Türkiye’de 1971’den başlayarak fermantasyon yoluyla tetrasiklin oksitetrasiklin ve türevlerinin üretimi gerçekleşmiştir. Daha sonra ampisilin ve amoksisilin üretimine geçilmiştir. Günümüzde ise başlıca ağrı kesiciler antibiyotikler mide kalp ve damar hastalıklarında kullanılan etkin maddeler kodein morfin gibi afyondan üretilen maddelerden oluşan toplam 48 çeşit ilaç etkin maddesi yurtiçi kullanım ve ihracat amacıyla üretilmektedir. Türkiye’de 3100 çeşit ilaç üretilmekte olup hastaların yaş durumuna veya hastalığın seyrine göre gereken dozajlarda veya değişik farmasötik şekillerde hazırlandığında bu sayı 7200 civarında olmaktadır.
İlaç Endüstrisi İşverenleri Sendikası verilerine göre Türkiye ilaç pazarında antibiyotik tüketimi yüzde 17.2’lik oranla birinci sırada yer alıyor. Antibiyotikleri yüzde 11.8’lik oranla ağrı kesiciler, yüzde 10.9 ile romatizma ilaçları, yüzde 8.7 ile soğuk algınlığı ve öksürük ilaçları, yüzde 6.5 ile vitamin mineral ve kan yapıcı ilaçlar, yüzde 5.1 ile deri hastalıkları ilaçları, yüzde 5.2 ile sindirim sistemi ilaçları, yüzde 6.5 ile kalp ve damar hastalıkları ilaçları, yüzde 4.2 ile hormon ilaçları, yüzde 3.4 ile sinir sistemi ilaçları yüzde, 4.2 ile kulak burun boğaz ve göz ilaçları, yüzde 1.4 ile diyabet ilaçları ve yüzde 14.9 ile diğer ilaçlar izliyor. 2004 yılında yaklaşık 3.4 milyon dolar olan ilaç üretimi 2005 yılında % 18.8 oranında artarak 4 milyon dolara ulaşmıştır.
5.DÜNYADA İLAÇ TİCARETİ
Dünya ilaç pazarının 5650 milyar dolar civarında olduğu tahmin edilmektedir ilaç üretiminde Avrupa en büyük Pazar olup dünya üretiminde %47 paya sahiptir. Bunu %30 pay ile ABD ve %11 pay ile Japonya izlemektedir.
İleri teknoloji gerektiren bir sektör olan ilaç sanayinde Ar-Ge harcamalarının çok yüksek olması ve pazardaki yoğun rekabet karşısında özellikle son yıllarda ok sayıda şirket birleşmesi ve şirket satın alma anlaşmaları meydana gelmektedir.
Yapılan uluslar arası bir araştırmaya göre toplam 500 anlaşma yapılmış olup bunların 289 u Avrupa; 157 si ABD ve 30 u Japonya firmalarına aittir. Son yıllarda yapılan önemli birleşmelerden bazıları; Roche (İsviçre)- Syntex (ABD), Glaxo (İngiltere ) – Wellcome (İngiltere), Hoechst (Almanya) – Marion Merell Dow(ABD), BAsf (Almanya)-Boot Pharma(İngiltere), Ciba Geigy(İsviçre)- Sandoz(İsviçre) olarak sıralanabilir. Bu anlaşmalar sonucunda bir çok ilaç firması belli ülke ve yerlerdeki üretim faaliyetlerine son vererek bölgesel yoğunlaşmaya yönelmektedirler.
Dünya piyasasında yeni bir ilacın araştırma ve geliştirme çalışmalarının yapılarak tüketiciye sunulabilmesi için yapılan harcamaların maliyeti yaklaşık 320-500 milyon dolardır. Yeni ilaçların bulunmasında Avrupa ilaç endüstrisinin çok büyük bir payı mevcuttur. Piyasaya sunulan ilaçların %65 i Avrupa ilaç endüstrisi tarafından keşfedilmiş ve geliştirilmiştir. Fakat son yıllarda bu rakam %40 a düşmüştür.
Dünya ilaç üretiminde olduğu gibi ihracat ve ithalatında da önde gelen ülkeler AB ülkeleri ve ABD dir. Dünya ilaç ihracatında ilk 10 sırada yer alan ülkeler; Almanya, Belçika , İsviçre, ABD, İngiltere, Fransa, İrlanda, İtalya, Hollanda ve İsveç’ tir.İthalatta önde gelen ülkeler ise; ABD, Almanya, Fransa, İngiltere, İtalya, İsviçre, Hollanda, İspanya ve Kanada’dır.Bu ülkeler genellikle birbirlerinden ithalat yapmakta ve gelişmekte olan ülkelerden yaptıkları ithalat düşük seviyelerde olmaktadır. Gelişmekte olan ülkelerden Hindistan ilaç üretim ve ihracatında önemli bir ülke olma yolundadır.
AB ülkelerinin kendi aralarında yapmış oldukları ithalat toplam dünya ithalatının %83’ünü oluşturmaktadır. Avrupa ülkeleri ayrıca ithal ettiğinden 4 kat fazla ihracat yapmaktadır.
6.TÜRKİYE’NİN DIŞ TİCARETİ
6.1İhracat
İlaç sanayi ürettiği ilaçların kalitesi etkinliği ve güvenilirliği ile birçok ülke ile rekabet edebilecek düzeye gelmiş ve dış pazarlara açılmaya başlamıştır. Türkiye’nin ilaç ihracatı 1978 yılında başlamış ve yıllar itibariyle hızlı bir artış göstermiştir. 2006 yılında ihracatımız bir önceki yıla göre % 11 oranında artarak yaklaşık 336 milyon Dolar olarak gerçekleşmiştir.
Son yıllarda ilaç üretiminde merkez konumunda olan AB ülkeleri ve ABD gibi ülkelerin de aralarında bulunduğu 100’den fazla ülkeye ihracat yapılmaktadır. 2006 yılında en fazla ihracat yapılan ülkeler sırasıyla Almanya (61 milyon $), İsviçre (30 milyon $), İngiltere (28 milyon $), ABD (21 milyon $), KKTC (18 milyon $), Cezayir (15 milyon $), Danimarka (13 milyon $), Belçika (13 milyon $), Kazakistan (8 milyon $), Azerbaycan (6 milyon $) ve Hindistan (5 milyon $) dır.
Dünya ilaç sektörü uluslararası rekabetin yoğun olduğu bir sektördür ve çokuluslu firmalar dünya pazarında önemli etkinliğe sahiptir. Bu nedenle dış pazarlara açılabilmek için önemli potansiyele sahip olan ilaç sektörü ihracatının, uzun vadeli ve kalıcı bir yapıya kavuşturulabilmesi için istikrarsız bir yapı arz eden Orta Doğu ve Orta Asya ülkelerine ihracatı geliştirmenin yanı sıra özellikle ilaç, ilaç ham ve katkı maddelerinde gelişmiş ve ekonomik gücü yüksek olan pazarlara daha çok önem vermesi gerekmektedir.
6.2İthalat
İlaç sektöründe genellikle çok yeni yüksek teknoloji gerektiren veya biyoteknoloji ürünü olduğu için belirli üretim merkezlerinde yapılabilen ilaçlar ile tüketimi az olduğu için ülkemizde üretimi ekonomik olmayan ilaçlar ithal edilmektedir. Bunlar arasında bazı serum ve aşılar, kanser ilaçları, hormonlar, radyokontrast maddeler, radyofarmasötikler, bazı oftalmik preparatlar, transdermal terapötik sistemler gibi ilaçlar bulunmaktadır. Bu ilaçların yanı sıra ilaç üretiminde kullanılan hammaddelerin büyük bir kısmı da ithal edilmektedir.
İlaç ve diğer eczacılık ürünleri ithalatı 2006 yılında bir önceki yıla oranla % 4 oranında artışla 3.201 milyon dolar olmuştur. Bu ithalatın yaklaşık % 73’ünü dozlandırılmış ve perakende hale getirilmiş ilaçlar oluşturmaktadır.
1.1.1996 tarihinde AB ile Gümrük Birliğinin gerçekleştirilmesiyle birlikte tıbbi müstahzarların terkibinde bulunan ilaç başlangıç maddeleri ile ilaç hammaddeleri üretiminde kullanılan maddeler ve tıbbi müstahzarların AB’den ithalat ve bu ülkelere ihracatı gümrük vergisinden muaftır. Dış ticarette standardizasyon (2003/4) sayılı tebliğler kapsamındaki maddeler için Sağlık Bakanlığı tarafından yapılan kontroller sonucunda verilen Kontrol Belgesi fiili ithal sırasında ilgili gümrük idarelerince aranmaktadır.
Avrupa Birliği Dünya Sağlık Örgütü’nün ilkelerini belirlediği İyi Üretim Uygulamaları (GMP) kurallarını 1984 yılında yürürlüğe koymuştur. Avrupa Birliği yasa ve kurallarıyla uyum çalışmaları çerçevesinde Sağlık Bakanlığı ülkemizde İyi Üretim Uygulamaları’nı (GMP) 1 Ocak 1995’ten itibaren geçerli olmak üzere yürürlüğe koymuştur ve bu kurallara kesinlikle uyulması gerekmektedir. Bu kurallara uygun üretim yapılmaması durumunda AB’ye ilaç ihracatı mümkün değildir.
Aynı şekilde ülkemizde de İlaç Tanıtım Yönetmeliği Ambalajlama ve Etiketleme Yönetmeliği İlaç Araştırmaları Yönetmeliği Kozmetik Yönetmeliği Biyo yararlanım Yönetmeliği Ruhsatlandırma Yönetmeliği ve İyi Klinik Uygulamaları (GCP) İyi Laboratuvar Uygulamaları (GLP) İyi Dağıtım ve Depolama Uygulamaları (GDP) ile ilgili yönetmelikler AB kuralları ile uyumlu hale getirilmiş ve yürürlüğe girmiştir.
Eylül 1995’te Patent Yasası yayınlanmış ilaç ve hammaddeleri ürün ve üretim yöntemi bazında 1.1.1999 tarihinde başlayacak şekilde patent kapsamına alınmıştır. AB İlaç Ruhsatlandırma Kriterleri kabul edilerek ruhsatlandırmadaki yükümlülükler genişletilmiştir. Türk ilaç sanayi teknolojik altyapı kalite açısından dünya standartlarına ulaşmış olmasına canlı bir iç pazara sahip olmasına rağmen yeni teknolojiler ve ArGe yatırımları ve çalışmaları konularında ciddi sıkıntılar yaşamaktadır. Ayrıca hammadde konusunda yerli üretimin azalması buna bağlı olarak hammadde ithalatının giderek artması sektörün rekabet edebilme şansını azaltmaktadır.
7.SEKTÖRDE GATT, DTÖ, AB’ NİN ETKİSİİLE PATENT VE JENERİKİLAÇLAR
7.1Tanımlar
7.1.1Doha Declaration – Doha Deklarasyonu
Dünya Ticaret Örgütü’nün (DTÖ) düzenlediği Doha (Katar) Bakanlar Konferansı’nda 14 Kasım 2001’de kabul edilen “TRIPS Anlaşması ve Halk Sağlığı Deklarasyonu”dur. TRIPS Anlaşması’nda sağlanan mevcut esnekliği daha da netleştiren ve gelişmekte olan ülkelerin ulusal çaptaki acil sağlık konularını ele almalarını sağlayan TRIPS Anlaşması’na yönelik DTÖ’ye üye devletlerin verdiği taahhüt
7.1.2GATT (General Agreement on Tariffs and Trade – Tarifeler ve Ticaret Genel Anlaşması)
1947 yılında 117 devlet tarafından imzalanan kapsamlı serbest ticaret anlaşmasıdır. GATT’ın amacı, dünyada ticareti teşvik ederek ve denetleyerek küresel ekonomik büyümeye katkıda bulunmaktır. Pek çok hususun yanı sıra, üye ülkelerin diğer bütün üye ülkelere ithalat ve ihracat tarifelerinde eşit davranmaları, üye ülkelerdeki müelliflere temel telif koruması sağlamaları, ticarete ilişkin konularda birbirlerine danışmaları ve farklılıkları barışçıl bir şekilde çözmelerini teşvik etmektedir. GATT ile, bu anlaşmaya uyulmasını sağlamak amacıyla Dünya Ticaret Örgütü (World Trade Organisation – WTO) adıyla tanınan düzenleme organı oluşturulmuştur.
7.1.3Generic – Jenerik
Patent dışı ilaçlar. Bir ilaç, patenti sona erinceye kadar sadece o ilacı, keşfeden şirket tarafından üretilebilmektedir. Patent sona erdikten sonra, herhangi bir şirket aynı jenerik bileşiği üretme hakkına sahip olmaktadır.
7.2İlaçta Patent
Patent, bir ülkenin resmi bir kurumu tarafından veya birçok ülke adına hareket etme yetkisine sahip bölgesel bir ofis tarafından başvuruya dayanılarak verilen, buluşu tanımlayan ve patentli buluşun ancak patent sahibinin yetkisiyle üretilmesine, kullanılmasına, satılmasına, vb. izin veren ve hak yaratan belgedir
İlaçta patent, yeni bir ilacın üretimi ve satışı ile ilgili tüm hakların belirli bir süre için yalnızca o ilacı bulan kişi ya da firmaya ait olmasıdır. Teorik olarak, tüm Avrupa Birliği (AB) üye devletlerinin taraf olduğu Münih Anlaşması altında verilen patentler 20 yıllık bir koruma sağlamaktadır. Bu süre patent başvurusu dosyalandığı gün başlamaktadır. Uygulamada ise bir tıbbi ürün geliştirilip, pazarlama ruhsatı alındığında geriye sadece 8-10 yıl kalmaktadır. Usul Patenti (Process Patent) ve Ürün Patenti (Product Patent) olmak üzere iki tür patent vardır.
Patent uygulaması, buluş yapma faaliyetini özendirmek ve buluşların sanayide kullanılması ile teknik, ekonomik ve sosyal ilerlemenin sağlanmasına katkıda bulunulmasını amaçlamaktadır.
Patent bir tekel hakkıdır. Örneğin, patent sahibi diğer kişileri ve kuruluşları taleplerinin tanımladıklarını yapmaktan alıkoyma hakkına sahiptir. Yani patent bilgileri diğer kişi ve kuruluşlara sadece rakiplerin ilgi alanlarının nerelerde olduğunu belirtmekle kalmaz; aynı zamanda nelerin yapılamayacağını da belirler.
Patent sisteminin alt yapısı; uluslararası standartlara uygun patent yasası, Patent Enstitüsü, bilgi ve dökümantasyon sistemi, patent vekilleri ve İhtisas Mahkemeleri olmak üzere beş temel öğeden meydana gelmektedir. Bu öğelerden herhangi birinin eksikliği veya işlerliğinin yetersizliği sistemin işlememesine neden olur.
General Agreement on Tariffs and Trade ( GATT ) Anlaşması, globalleşme sürecine girmiş olan dünyada gelişmiş ülkelerle gelişmekte olan ülkeler arasında, ekonomik ilişkiler açısından çıkar çatışması hususunda uzlaşma sağlayan bir metindir. Bu metin 15 Nisan 1994 tarihinde Fas’ta, aralarında Türkiye’nin de bulunduğu 125 ülke tarafından imzalanmıştır. Dünya Ticaret Teşkilatı’nın kurulmasını öngören ve patent konusunu düzenleyen “Ticaretle İlgili Fikri Mülkiyet Hakları Anlaşması” da dahil olmak üzere bütün anlaşmalar 31 Aralık 1994 tarihinde yürürlüğe girecek şekilde, Türkiye Büyük Millet Meclisi (TBMM)’ce onaylanarak kanunlaşmış ve 29 Ocak 1995 tarihinde T.C. Resmi Gazetesi’nde yayınlanmıştır.
GATT Antlaşması ekindeki Ticaretle Bağlantılı Fikri Mülkiyet Hakları (TRIPs) Antlaşması’nda yer alan fikri ve sinai mülkiyet haklarına ilişkin hükümlerin uygulamaya geçmesi için, gereken yasal düzenlemeleri yapmak üzere, gelişmiş ülkelere 1 Ocak 1995 tarihinden itibaren bir yıllık, aralarında Türkiye’nin de bulunduğu gelişme yolundaki ülkelere beş yıllık geçiş süresi tanınmıştır. Antlaşma ürün patentleri için, gelişme yolundaki ülkelere toplam on yıl olmak üzere ilave beş yıl daha geçiş süresi vermektedir
TRIPs Antlaşması’nın 70. maddesinin 8. bendi gereğince, gelişmekte olan ülkeler geçiş süresinin başlangıcından itibaren, tıbbi ve zirai ilaçlara dair patent başvurularını kabul edecekler ve geçiş süresinin sonunda patent tescil edilmemiş olsa bile, buluşun başvuru tarihindeki yeniliği saklı tutulacaktır. Bu durum uygulamada 1995’te (hatta rüçhan hakkına göre 1994’te) bir diğer ülkede patent başvurusu yapmış bir ilacın, Türkiye’ye de başvurabileceği ve geçiş süresi sonunda patent verildiğinde patent süresi bitene kadar patent hakkından yararlanabileceği anlamındadır. Bu hükümlere göre, Türk Patent Enstitüsü (TPE) ilaçlarla ilgili patent başvurularını 1 Ocak 1995’ten itibaren işleme almaya başlamıştır.
6 Mart 1995 tarihinde Avrupa Birliği’ne girilmesini hükme bağlayan Ortaklık Konseyi Kararı ile Avrupa Birliği’ne tam üyeliğe doğru önemli bir aşama kaydedilmiştir. Bu kararın 13 Aralık 1995 tarihinde Avrupa Parlamentosu’nca da kabulünden sonra, 1 Ocak 1996 tarihinden itibaren, Avrupa Birliği ve Türkiye arasında Gümrük Birliği fiilen başlamıştır. Gümrük Birliği’ne fiilen başlanmasıyla, tıbbi müstahzarların formülasyonunda bulunan ilaç başlangıç maddeleri ile ilaç hammaddeleri üretiminde kullanılan maddeler ve tıbbi müstahzarların, Avrupa Birliği’nden
ithalatında gümrük veya eş etkili vergi alınmayacak, aynı malların veya ürünlerin üçüncü ülkelerden ithalatında ise Ortak Gümrük Tarifesi uygulanacaktır.
Ortaklık Konseyi Kararı “Fikri, Sinai ve Ticaret Haklarının Korunması” ile ilgili mevzuatın çıkarılmasını öngörmektedir. Ayrıca, anlaşmada “Türkiye bu kararın yürürlüğe girmesinden iki yıldan geç olmamak üzere, 1 Ocak 1999 tarihinden önce Eczacılık Ürünleri ve Proseslerin patent edilebilirliğini teminat altına almak amacıyla, yeni bir mevzuatı yürürlüğe koyar ve mevcut mevzuatta gerekli değişiklikleri yapar” hükmü yer almaktadır.
Gümrük Birliği Antlaşması’nın gereği olarak, 22 Eylül 1995 tarih ve 22412 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan 566 sayılı Kanun Hükmünde Kararname ile bu süre daha da öne alınmış ve ilacın 1 Ocak 1999 tarihinde patent kapsamına alınacağı bildirilmiştir.
24 Haziran 1994 tarih ve 21970 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan Türk Patent Enstitüsü’nün Kuruluş ve Görevleri Hakkında Kanun Hükmünde Kararname ile kurulan Türk Patent Enstitüsü Türkiye’de sinai mülkiyet haklarına ilişkin görevlerin yürütülmesi ile görevlidir
Türk Patent Enstitüsü (TPE) kuruluşunun ardından, bir buçuk yıllık süreç içerisinde 2 kanun, 6 kanun hükmünde kararname, 14 yönetmelik, 2 tebliğ yayınlanarak yürürlüğe girmiştir. TRIPs Anlaşması’nın 70. maddesi doğrultusunda ilaçlarla ilgili patent başvuruları 1 Ocak 1995 tarihinden itibaren işleme alınmaya başlanmıştır
İhtira Beratı Kanunu, 24 Haziran 1995 tarih 22326 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan 551 sayılı Kanun Hükmünde Kararname ile değiştirilmiş ve patent haklarının korunması hakkında yeni düzenlemeler yapılmıştır. Bu kararname ile ilacın 1 Ocak 2005 tarihinden itibaren patent kapsamına alınacağı belirtilmiştir. İlaçlarda, ürün patentinin kabulü ve uygulanması, GATT/ TRIPs Anlaşması çerçevesinde, 2005 yılına kadar olan geçiş süresi tamamlanmadan Gümrük Birliği Antlaşması uyarınca ülkemizde 1 Ocak 1999 tarihinden itibaren başlatılmıştır. Dolayısıyla ilaçta patent Türkiye’de 6 yıllık bir erken uygulama ile gerçekleştirilmiştir.
Patent yasası, Türkiye’de Eylül 1995’te yürürlüğe girmiştir. Yeni yasaya göre, patent süresi 20 yıldır. Ar-Ge süresi buna dahildir. Ürünün (ilacın) piyasaya geç sürülmesi durumunda, en çok 15 yıllık koruma tanınmıştır. Ek koruma sertifikası ile en çok 5 yıllık ek süre alınabilmektedir.
1 Ocak 1995’ten sonra Türk Patent Enstitüsü’ne patent başvurusu yapılan ve patent almaya hak kazanan ilaçlar patent koruması kapsamına girecektir. Uygulamanın başladığı 1 Ocak 1999 tarihinden önce, ülkemizde ruhsatlandırılmış veya ruhsat başvurusu yapılmış bütün ilaçlar halen patent süreleri bitmemiş olsalar bile, kapsam dışı bırakılmışlardır. İlaç isteyen herkes tarafından
ruhsat almak koşulu ile üretilip, pazarlanabilecektir. Bu ürünlerin fiyatları da patent nedeniyle artmayacaktır. Yani, patent yeni ürünler için söz konusudur.
Türkiye, 1 Ocak 1996 tarihinden itibaren, 7 Temmuz 1995 tarih ve 4115 sayılı kanunun TBMM’de onaylanmasıyla, Patent İşbirliği Antlaşması (PCT)’na taraf olmuştur. Anlaşma bir tek uluslararası patent başvurusu ile, PCT’ye üye ülkelerden istenilenlerde buluş için aynı tarihten itibaren koruma sağlanmasını amaçlamıştır. Böyle bir başvuru, üye bir ülke vatandaşı veya üye bir ülkede ikamet edenlerce yapılabilir. Genel olarak başvuru, üye ülkenin ulusal patent ofisine veya başvuru sahibinin isteğine bağlı olarak WIPO’ya yapılabilir.
Ülkemiz dahil, 34 ülkeye ait ilaç firmaları tarafından 1 Ocak 1995 ve 9 Mart 2000 tarihleri arasında 1705 patent başvurusu yapılmış ve bu başvurular 1 Ocak 1999 tarihinden itibaren değerlendirmeye alınarak, 9 Mart 2000 tarihine kadar 502 adet patent verilmiştir. 1 Ocak 2001 tarihi itibariyle Türk Patent Enstitüsü’ne 2310 ilaç patenti başvurusu yapılmış ve 702 adet patent verilmiştir. Başvuruların ve patent verilen ülkelerin yaklaşık olarak yüzde yetmişini sırasıyla ABD, Almanya, İsviçre ve İngiltere oluşturmaktadır.
7.3Türkiye’ninklinikaraştırmalardan aldığı pay
ABDUlusalSağlıkEnstitüsüverilerinegöre (www.clinicaltrials.gov)Mayıs2009itibariyle dünyada167ülkede72.615adetklinik araştırmayürütülmektedir.Türkiye’deyapılan klinikaraştırmasayısıiseaynıtarihte521’dir. AIFDverilerinegöre2007yılındaTürkiye’de klinikaraştırmalaraharcananmiktar38Milyon Dolarkadardır.Aynıyıldünyadaklinik araştırmalaraaktarılankaynaksayaklaşık54 MilyarDolarolmuştur.RakamlarTürkiye’nin klinikaraştırmalardanaldığıpayınoldukçadüşük olduğunaişaretetmektedir.NitekimTürkiye’de her1milyonkişiye4klinikaraştırma düşmekteyken,buoranınKuzeyAmerika’da 191,BatıAvrupa’da86,DoğuAvrupa’da22 olduğugözlenmektedir.
7.4Jenerikilaçsanayiinde gelişmeler
Jenerikürünlerpatentveverimünhasıriyetisona erenürünlerin,patentsahibifirmaharicinde üretilmesiyleortayaçıkanürünlerdir.Jenerikilaç orijinalilaçlaaynıetkenmaddeyi,aynımiktarda içermeliveorijinalilaçlabioeşdeğerolmalıdır. Jenerikilaçlarınenönemliözelliğioriginal ilaçlarınkanıtlanmışetkinlik vegüvenliğinden hareketle,pahalıaraştırmaçalışmaları yapılmaksızınüretilebilmeleridir. Bu sayedeilaç maliyetinindüşürülmesimümkünolmaktadır. Böylecejenerikilaçlarhastalarınve/veya kamununilaçharcamalarınıkontrol altında tutmasınakatkısağlamaktadır. Buaçıdanbakıldığındaorijinalvejenerikilaçların birpazardöngüsüiçindebirbirinitamamladığı görülmektedir.Nitekimorijinalilaçlarınpatent sürelerisonaerdikçepiyasayaçıkanjenerik ürünlerartmaktadır. EnbüyükilaçpazarıABD’de,reçeteliilaçların kutubazında%69’u,cirobazındaise%16’sı jenerikürünlerdenoluşmaktadır.Türkiye’de jenerikürünlerinkutubazındapayı%80,ciro bazındaise%50’dir.
Orijinalürünlerinpatentsürelerisonaerdikçe jeneriklerönplanaçıkmayısürdürecektir. Önümüzdekiyıllardabüyükcirolarasahipçok sayıdaorijinalürününpatentibitecektir. Dolayısıylajenerikilaçpazarıhembüyüyecek hemdeilavedinamizmkazanacaktır.Burada özelliklevurgulanmasıgerekenhusus,hersene dahaazsayıdaorijinalilacınpiyasayaçıkabiliyor olmasıdır.2007yılındaABD’desadece23yeni ilaçruhsatlandırılmıştır.23Burakambirkaçsene öncesindeyılda35-40kadardı. Budurum jenerikilaçlarbakımındanönemlifırsatlar yaratmaktadır.Jeneriksatışları2004-2008yılları arasında38,9Milyardan80MilyarDolara çıkarakyüzdeyüzünüstündeartışgöstermiştir. NitekimIMS,önümüzdekiyıllardajenerik endüstrininyıldaortalama%7,8büyüyeceğini öngörmektedir.Bu,ilaçsanayiningeneliiçin öngörülenbüyümehızınınikikatıkadardır.Dünyadakibirleşmevesatınalmalaraparalel biçimdeTürkiye’dekijenerikilaçfirmalarındada satınalmavebirleşmelersonbirkaçyıldaartarak yaşanmıştır.Ağırlıklayerlisanayicilerin yönetimindenuluslararasıfirmalarınyönetimine doğrubirgeçişgözlenmektedir.Dolayısıyla, tamamıyerlisermayeyesahipilaçfirmasısayısı oldukçaazalmıştır.
Türkiye’desondönemdegerçekleşensatınalma vebirleşmelerinbazıları şunlardır:
• Eczacıbaşı’nıneşdeğerilaçbölümününÇek Zentivatarafındansatınalınması(2007)
• İbrahimEthem’inİtalyanMenarinitarafından satınalınması(2000)
• İlsanİltaş’ınAlmanHexaltarafındansatın alınması(1999)
• Fakoİlaç’ın İzlandalıActavistarafındansatın alınması(2003)
• Yeniİlaç’ınİtalyanRecordatitarafındansatın alınması(2008)
• Biofarma İlaç’ınCitiVentureCapital tarafındansatınalınması(2006)
Türkiye’dekijenerikfirmalarındagörülenbu satınalmavebirleşmeler,pazarıngiderek küreselleştiğininvesadecetekbirpazarda faaliyetgöstererekayaktakalmanınmümkün olmadığınınbirişaretidir.Dolayısıyla,yerli sermayelifirmalarınhızlayenipazarlara açılmalarıgerekmektedir.İçpazardagücünü koruyanfirmalarınbubağlamdajenerik ürünlerinAr-Ge’sineyönelikyatırımlarabaşlamış olmalarısevindiricibirgelişmedir.Bu çalışmalardanolumlusonuçlaralınmasıdış pazarlarıngeliştirilmesiveçeşitlendirilmesine yararsağlayacaktır.
Ar-Geyatırımlarıileilaçlarınfiyatlandırmasıve ödemesiarasındakiilişki,anlatılmasıveispat edilmesigüçbirilişkidir.Ancak,Almanya’dakine benzerbirtespitAvustralya’dadayapılmıştır. Avustralyamakamlarıilaçlarınfiyatlarıüstünde yoğunbirbaskıoluşturmuş,durumailişkin olarak2001yılındabirincelemeyapan AvustralyaÜretkenlikKomisyonu,Avustralya’da ençoksatılanilaçlarınfiyatlarınınABD’de %84 ile%162oranındadahayüksekolduğunutespit etmiştir.Ancakbudüşükfiyatlandırmave ödemerejimininaynızamandayatırımların kaçmasınınveihracatınazalarak,ithalat-ihracat dengesininolumsuzetkilenmesinindenedeni olduğugörülmüştür.NitekimbuülkeninAr– Ge’denaldığıpay dadüşüktür.
Türkiye’de12Mart2008tarihliResmiGazete’de yayımlanarak31Aralık2023’ekadar uygulanmaküzere1Nisan2008’deyürürlüğe girmişbulunan“AraştırmaveGeliştirme FaaliyetlerininDesteklenmesi Hakkındaki5746 sayılıKanun”araştırmavegeliştirmefaaliyetleri içinoldukçaönemlivergivemalidestekler(Ar– Geharcamalarınıntamamınınkurumlar vergisindenindirimi,Ar-Gepersonelininücretleri üzerindenhesaplanangelirvergisininbelirli oranlardaindirimi,Ar-Gepersonelininücretleri üzerindenhesaplanansigortaprimlerininişveren tarafındanödenmesigerekentutarınınyarısının Devletçebellibirsüreboyuncafinanseedilmesi vb.)getirmiştir.YalnızKanunvesonrasında31 Temmuz2008tarihliResmiGazete’de yayımlananUygulamaYönetmeliği,İlaç sanayininözelliklerinihenüztamamıyladikkate almamaktadır.Özelliklearaştırmacıilaç sanayininTürkiye’deyapacağıklinikaraştırmalar Kanunungetirdiğiavantajlardan yararlanamamaktadır.Burada,getirilenilaç üretimizniöncesindeenaz2aşamanın yurtiçindegerçekleştirilmesizorunluluğu1 aşamayaindirildiğivemolekülkeşif çalışmalarınınTürkiye’deyapılmasızorunluluğu olmadığıtakdirde,AIFDçalışmasından da görülen,klinikaraştırmalarınsayısında önemliartışsağlanabilecektir.
7.5Son Yıllarda Türkiye’de Yapılan Sektör Düzenlemeleri
|
8.DÜNYADA VE TÜRKİYEDE İLAÇ SANAYİNİN GELECEĞİNE YÖNELİK BEKLENTİLER
8.1İlaçsanayinde inovasyonveAr-Ge’nin önemi
Tıptakiveilaçsanayindekiilerlemelersayesinde bugünhastalıklarlamücadelededünegöredaha donanımlıolduğumuzusöyleyebiliriz.Tıptaki gelişmelerveyeniilaçlarhemyaşamkalitesini arttırmaktahemdeömrüuzatmaktadır.
Bu ilerlemenintemelunsuruinovasyon (yenilikler/yenibuluşlar)veinovasyonumümkün kılanAr-Geçalışmalarıdır.Sanayilerbakımından katmadeğerüretimideyineAr-Geveinovasyon sayesindemümkünolmaktadır.
Dahaöncededeğinilmişolduğuüzere,ciroya oranitibariyleyenilikçiilaçsanayindendaha fazlaAr-Geyatırımıyapanbaşkabirsanayidalı bulunmamaktadır(cironunyaklaşık %16’sı).Bu çerçevede,dünyadakitoplamAr-Ge harcamalarının%18,5’iyenilikçiilaçsanayi tarafındanyapılmaktadır.
İlaçsanayisözkonusuolduğundaAr-Ge’nin farklıbirönemidahabulunmaktadır.Birilacın araştırmavegeliştirmesafhası10–15yılıve1,3 Milyardolaravaranbirharcamayı bulabilmektedir.Buharcananrakamın büyüklüğüdegözönünealınırsaoldukçauzun birsüredir.Yenilikçiilaçsanayininbuyatırımları devamettirebilmesivedahagelişmişilaçlar üretmeyisürdürebilmesi,yapılanyatırımların karşılığınınalınmasınabağlıdır.
Araştırmageliştirmeyatırımlarınıngeridönüşü ancakdoğrudüzenlemelerlesağlanabilmektedir. Budüzenlemelerinbaşındadafikrimülkiyet haklarıgelmektedir.İlaçsözkonusuolduğunda fikrimülkiyethaklarıbaşlıcapatentveveri münhasıriyetiileifadebulmaktadır.
Buikiunsursayesindepiyasayaçıkanyenibir ilacınyatırımmaliyetinikarşılamasımümkün olabilmektedir.Patentveverimünhasıriyeti sürelerininsonaermesinitakiben“jenerik” ürünlerpiyasayagirerek,artıkkullanımı yaygınlaşmayabaşlamışyeniürünün,çokdaha makulfiyatlarlagenişkitlelereerişimini sağlamaktadırlar. JenerikürünlerinAr-Ge maliyetiorijinallerkadarfazlaolmadığından,çok dahadüşükfiyatlaraimaledilmelerimümkün olmaktadır.Dolayısıyla,aslındapatentveveri münhasıriyetisayesinde “orijinal”ve“jenerik” ürünlerinbirbirlerinibeslemeleriveyenilikçiliğin sürdürülebilirliğisağlanmaktadır.Nitekimbu nedenleAvrupaBirliği’ninilaçpolitikalarının temelinde,hastalarınilacahızlıerişimlerinin garantialtınaalınmasıvebuamaçlayenilikçiilaç sanayininpatentveverimünhasıriyetiyle korunması(kienuzunkorumasüreleri8+2+1 formülasyonuileAB’desunulmaktadır) ancak ilaçharcamalarınınkontrol altındatutulmasını teminenjenerikürünleringeliştirilmesineönem verilmesiyeralmaktadır. Orijinalbirürünün bulunmadığıbirdurumdazatenjeneriğinin üretilmesidesözkonusuolamayacaktır. Dolayısıyla,buradahassasbirdengenin korunmasıgerekmektedir.
Türkiye’depatentuygulaması1999yılında,veri münhasıriyetiuygulamasıise1Ocak2005 tarihindebaşlamıştır.Verimünhasıriyeti halihazırda6yıllıkbirsüreyikapsamaktave molekülünAvrupa Birliğiülkelerindenherhangi birinderuhsatlandırılmasıylabaşlamaktadır. Türkiye’nin ABuyumsüreciçerçevesinde ilerleyendönemlerdebusüreyi(8+2+1)formülü çerçevesindeuzatmasıgerekecektir.
Ayrıcaverimünhasıriyeti konusundahalen yaşananveABiçtihadınauygunolmayanbir takımbelirsizlikleringiderilmesi,yenilikçiilaç sanayininTürkiye’degelişimibakımındanönem arzetmektedir.Yapılanaraştırmalar“Fikri MülkiyetHakları”‘na saygıileuluslararası doğrudanyatırımlararasındanetbirbağlantı bulunduğunuortayakoymaktadır.Türkiye’nin bukonudailerlemekaydetmesivesözgelimi Macaristanseviyesiniyakalamasıhalinde19,2 MilyarDolarkadarilaveyatırımçekme potansiyeliolduğugörülmektedir.Böylesibir gelişmedenenfazlapay alabilecekuluslararası yatırımlardan birideyenilikçiilaçsanayidir.
Buradadiğerönemli“SanayiDostu Düzenlemeler”edekısacadeğinmekteyarar bulunmaktadır.Uzunyıllarsüren,yoğunbilgi birikimivearaştırmagerektiren,yükseksermaye yatırımınaihtiyaçduyulanilaçsektöründe patentveverimünhasıriyetiilebaşlayan düzenlemeler,ruhsatlandırma,fiyatlandırma, geriödeme,klinikaraştırmalaryönetmelikleri gibiunsurlarladesteklenmektedir.İlaçsanayisi gelişmişolanülkelerincelendiğinde,tümbu düzenlemelerinbirbütünlükiçinde değerlendirildiğigörülmektedir.Hükümetlerve sanayieleleverereksanayiningelişimiveülkenin bilimselbirikimininartmasıiçinşeffaf, öngörülebilirvesürdürülebilirbirçerçeve çizmektedirler.Buradabuanlayışuyarıncahem Hükümetlerin,hemdeSanayininbirlikte kazanabileceğibirortamyaratabilmekesastır.
Böylebirortamzatenhastalarındaenileri ilaçlaraensüratlibiçimdeeriştikleribirortam olmaktadır.Dolayısıyla,tekhedefharcamaların kısılmasıolmamalıdır.Nitekimbutür yaklaşımlarınkardançokzarargetirmeolasılığı yüksektir.Örneğin,Almanyaaldığıbirdizi kısıtlayıcıtedbirle2002yılındailacakişibaşına düşenrakamlarlaABD’den%40dahaaz harcayarakgöreceliolarak19MilyarDolar tasarrufetmiştir.Ancakbukısıtlayıcıtedbirler sonucundayatırım,vergiveişgücükayıpları hesaplandığında,bunların22MilyarDoları bulduğuveaslındaAlmanya’nın3milyarDolar kayıptaolduğugörülmüştür.
9.DEĞERLENDİRMELER VE SONUÇ
İlaçsanayidünyadakiengözdesanayilerden biridir.Dolayısıyla,gelişmişülkelerbusanayiyi ülkelerindetutmak,gelişmekteolanülkelerise pastadanaldıklarıpayıbüyütmekiçinyoğun çabasarfetmektedirler.
İlaçsanayinibudereceöneçıkaranunsur yarattığıyüksekkatmadeğerdir.Yaratılankatma değerinözündeiseinovasyon(yenilikçilik,yeni buluşlar)veAr-Gefaaliyetleriyatmaktadır. Dolayısıyla,günümüzdeilgi çekiciunsur,ilaç sanayininAr-Gefaaliyetlerindendahafazlapay alabilmektir.
İlaçsanayininAr-gefaaliyetlerindenpay alabilmesiiçin pekçokunsurunbirarada bulunmasıgerekmektedir.Bunlarınbaşında Hükümet–Sanayiişbirliğigelmektedir.Ar-Ge yatırımlarıilaçsanayindeçokuzunsürmekteve büyükfinansmangerektirmektedir.Bu bakımdan,HükümetlerleSanayiningüvenilişkisi içindehareketetmesi,şeffafvesürdürülebilir politikalargeliştirilmesinebağlıdır. Tabiatıylaenazilkikadarönemlibirikinciunsur, inovasyonazeminhazırlayacakkuvvetlibir bilimselaltyapınınmevcudiyetidir.İlaçtaAr-Ge faaliyetleripekçokfarklıuzmanlıktanbilim insanınınbirlikte çalışmasınıgereklikılmaktadır. Dahası,geliştirilenürünlerinticarileştirilebilir özellikleresahipolmalarıgerekmektedir.Aksi takdirde,yapılanharcamalarınvekaybedilen zamanıngerikazanılabilmesimümkün olamamaktadır.Bunedenle,Sanayi-Üniversite işbirliğifazlasıylaönemkazanmaktadır.
Yenilikçiilaçsanayininsağlıklıgelişimiilejenerik ilaçsanayiningelişimiarasındakuvvetlibağlar bulunmaktadır.Sanayininbuikikolubirlikte yaşamaktadırlar.Küreselleşmedinamikleriher ikisinideyakındanetkilemektedir.Yenilikçi firmalarAr-Gemaliyetlerinidüşürebilmekve tümpazarlardaaktifolabilmekiçin,gerekirse satınalmavebirleşmeleryoluyla,hızla büyümeyegayretgöstermektedirler.Benzer durumjenerikfirmalariçin degeçerliolmaya başlamıştır.Bölgeselölçekteoyuncuolan,hatta globalölçektefaaliyetgösterenjenerik firmalarınsayısıartmakta,tekbirpazarabağlı kalanlarınsayısıazalmaktadır.
Enbüyükilaçalıcısıkonumundakihükümetler içinherikisanayideönemlidir.Yenilikçiilaçlar çağımızınhastalıklarıiledahaiyibaşa çıkabilmek,insanlarınyaşamkalitesiniarttırmak bakımından,jenerikilaçlarisebirmüddetsonra maliyetleridüşürmekbakımındangereklidirler. Gelişmişülkelerbunedenlesanayininbuikikolu arasındabellidengelerigözetmeye çalışmaktadırlar.
Hızlagelişenvedolayısıylahemvatandaşlarının talepleri,hemdeilaçharcamalarıhergeçengün artanTürkiye’nindebirdengearayışıiçinde olduğusöylenebilir.Budengeyisürdürülebilir biçimdesağlamanınyolu,Türkiye’ninilaç sanayininkatmadeğerzincirindedaha yukarılarataşınmasıylamümkünolacaktır. Bununiçin,dahafazlaAr-Geyatırımının hedeflenmesişarttır.DahafazlaAr-Geiçinise, inovasyonuteşvikedenşeffafveöngörülebilir politikalarınizlenmesi,özellikleüniversitelerin dahaaraştırmacıbiryapıyakavuşturulması gerekmektedir.
9.1Sonuç
Türkiye’de ilaç ve tıbbi araç gereç sanayii büyük oranda dışa bağımlıdır. Aşırı dışa bağımlılık ülkemizde ilaç tüketiminde ekonomik davranışı zorunlu kılan temel faktörlerin başında gelmektedir. Ülke sağlık politikalarından gereksiz ilaç kullanımını önleyerek akılcı ilaç kullanım stratejilerini geliştirmesi beklenmektedir. Sağlık sektöründe koruyucu sağlık hizmetlerinden daha çok tedavi edici sağlık hizmetlerine kaynak aktarmak, ilaç başta olmak üzere tıbbi araç, gereç ve malzemelerin yoğun bir şekilde kullanılmasına neden olmaktadır. Günümüzde Türkiye sağlık sisteminde insanlar çok basit hastalıkların tedavisi için dahi çok ileri düzeyde sağlık bakımı sunanhastanelere doğrudan başvurma eğilimindedir. Bir başka ifade ile etkili bir hasta sevk zinciri uygulanamadığından eğitim hastaneleri başta olmak üzere üçüncü basamak sağlık kurumlarında hekimler bazen gereksiz reçeteler yazabilmektedir. Ülkemiz de ilaç harcamalarının Avrupa ülkelerine oranla çok düşük düzeyde olduğu söylenebilir. Ancak sağlık sektörüne ayrılan kıt kaynakların yarıya yakın kısmının da tedavide sadece bir unsur veya araç olan ilaca gitmesi ülke sağlık politikacısı ve ekonomistlerin ele alması gereken bir konudur.
Kaynakça
IMS: Information Medical Statistics
Avrupa İlaç Endüstrileri ve Birlikleri Federasyonu (EFPIA)
EFPIA ve OECD verileri
Bağ-Kur (2003), 2002 İstatistik Yıllığı. Bağ-Kur Genel Müdürlüğü, Yayın No. 2003/1. Ankara.
http://www.calisma.gov.tr/
www.dpt.gov.tr
www.ssk.gov.tr
http://www.calisma.gov.tr/basinbulteni/bk_saglik_giderleri.htm
İEİS (2004), Türk İlaç Endüstrisi Gelişim Projeksiyonu. İlaç Endüstrisi İşverenler Sendikası, Ankara. (http://www.ieis.org/ tr/arastir/2023%20son.pdf.Erişim tarihi: 20.02.2004).
TÜBİTAK (2003), Teknoloji Öngörü Projesi- Sağlık Ve İlaç Paneli Sonuç Raporu. TÜBİTAK Vizyon 2023,TUBİTAK, Ankara
www.tobb.org.tr
Turgut K., “Global Endüstri İçerisinde Türk İlaç Endüstrisinin Bugünü ve Yarını”, Aylık Rapor, (115), 14-18, (2004).
“101 Soruda İlaç Endüstrisi”, internet, http://www.ieis.org/tr/endustri/index2.htm, erişim tarihi: 30.06.2004.
Kayacan V., “İlaçta Patent Korumasının Etkileri ve Korunma Tedbirleri”, Nobel Yayın Dağıtım Ltd. Şti., Ankara, Mart (2001).
Acet M., Şahin B., “Gümrük Birliği ve Türk İlaç Endüstrisi”, internet http://www.foreigntrade.gov.tr/ead/DTDERGI/ocak98/gumb.htm,
http://www.aifd.org.tr/detay.asp-ID=32&db=basinda.htm
Vizyon 2023 Teknoloji Öngörü Projesi sonuç raporu: Türkiye sentezi TÜBİTAK, Haziran 2004
9.Kalkınma Planı İlaç Sanayii Özel İhtisas Komisyonu Raporu DPT, 2007
Paylaşın
İlişkili Makaleler
